گزارشهای جغرافیایی بررسیهای کارتوگرافی در جنوب شرقی ایران

مباحث جغرافیایی تاریخی ایران از مسائل پیچیده جغرافیای دنیای قدیم است . در باره بناهای تاریخی موجود که شکل اصلی آنها باتعمییرات و یا تغییراتی محفوظ مانده تطبیق وضع حاضر با گذشته محل مورد نظر و تحولاتی که در دوران متمادی تاریخی پیش آمده روشن و آشکار است. امروز که ما شرح جالب مسافرت یک سفیر خارجی را از دربار صفویه در دست داریم و آنرا در بنای عالی قابوو میدان نقش جهان و یا چهل ستون اصفهان قرار می دهیم وضع دربار و دارالحکومه وخصوصیات اجتماعی آن زمان روشن می شود ولی اگر فاصله زمانی ما با اماکن جغرافیایی زیاد شود خاصه که د ر تند باد حوادث تاریخی محل های مشهور قدیمی رو بویرانی رفته باشند از بسیاری از شهرهای عمده بعد از خرابی ها نام ونشانی نیست. محل بعضی از این شهرها معلوم است ولی کیفیت زندگی شهر تنها در نوشته های پراکنده ونامطمئن بدست مارسیده و از این نوشته ها نمی توان بیانی جغرافیایی استنتاخ کرد. مثل شهر معروف قدیمی استخر درفارس و یاتخت جمشید کنونی که معلوم نیست زندگی مردم آن در چه ناحیتی بوده است. و شهر راگایا «ری» زمان هخامنشی چه صورتی داشته است.
مشکل بزرگ تر وضع شهرهایی است که از صحنه زندگی محو گشته وحتی جای آنها برما نامعلوم است. هکاتوم پیلوس پایتخت اشکانیان در کجا واقع بوده است. شهر معروف سیستان که در دوره قبل از اسلام زرنگای هخامنشی بوده و مسلمین آنرا رام شهرستان می گفته اند و بعد از اسلام زرنج جانشین آن شده و تازمان امیر تیمور آباد ومعمور ماند در کجاست؟ جیرفت قدیم و توصیفی که از کمارین در تواریخ سلاجقه کرمان ضبط است آیا یک شهر بوده اند ؟ شهر معروف سیرجان قدیم که تا قرن چهارم هجری مرکز استان کرمان بود هنوز هم محل دقیق آن مورد بحث است.
وقتی بررسی شهرهای بزرگ تا این اندازه پیچیده و نارسا باشد وضع شهرهای کوچک ودیه ها جای خود دارند. اگر به یکی از کتب مسالک وممالک جغرافی نویسان سده چهارم هجر ی نگاه کنیم و صورت آبادیها ووضع راه های هزار سال قبل را با اوضاع واحوال موجود بسنجیم شاید صدها اعلام جغرافیایی مهجور وگمنام باشند.اسم بسیاری از آبادی ها عوض گشته و غالبا کلمات فرس قدیم و پهلوی و نامهای عربی و فارسی درهم شده اند که شناسایی ریشه اساسی به یک صورت دیده نمی شوند وحتی جغرافی نویسان در ضبط کلمات دچار اشتباه گشته وکاتب ناواردهم درهر نسخه نویسی اساسی را به نحوی تغییر داده است.
شهر بافت لااقل به پنج صورت نامتناجس باشکل فعلی کلمه ضبط گشته و نصرت آباد یا اسبی را بصورت اسپی و سپی و اسپیند و اسفینج و غیره نوشته اند . فهرج بصور فهره و بهره و بوره و پوره آمده و تازه دو محل به نام فهرج یکی درکرمان و دیگری در بلوچستان وجود دارند.
شاید سهل ترین بخش این تفصحات شناسایی و تحقیق درباره راه های دنیای قدیم باشد و چون مسیر راه ها همیشه از گذرگاهها طبیعی با ملاحظه شرائط ارتباطی زمان بوده است و این راه ها با کم و بیش تفاوت در طول حوادث تاریخی ثابت مانده اند با شناسایی دقیق راه ها می توان محل بسیاری از آبادیهای موجود را پیدا کرد.
البته این روش هم خالی از اشکال نخواهد بود زیرا در ذکر فواصل ومراحل راه ها اشتباه فراوان دیده می شود و در داخله ایران که مراحل بیشتر بصورت کلات و یا رباط بوده اند امروز اثری از آنها بجا نیست . ذکر محل حوض و یا آب انبار هم کلید مشکل گشا نمی تواند باشد.