پژوهش هاي جغرافيايي ـ شماره51، بهار 1= 384

پژوهش هاي جغرافيايي ـ شماره 52، تابستان 1384

&#= 1589;ص= 122- 111

ع&#= 1585;ب های خوزستان: واگرایی و همگرایی

دك&#= 1578;ر يدالله كريم= 10; پور ـ استاديار جغرافيا، دا= 06;شگاه تربيت معلم واحد حصارك كرج

كو&#= 1579;ر كريمي پور* _ ليسانس جامع= 07; شناسي از دانشگاه تهران

= 662;ذيرش مقاله 31/3/83

&#= 1670;کیده

واژگ= ان کلیدی: عرب ها،خوزستانš= 8; واگرایی، همگرایی، هستة سیاسی، آرمان های ملّی.

=

مق&= #1583;ّمه

تا ســـال 1357 عرب زبـــان های ایرانی 53/1 درصـــد از جمعیت کشور ر= 575; شامل مي شدند (طرح جامع تقسیمات کشوری 1378). گرچه این نسبت در مقیاس ملّی اندک و حتّی ناچیز است؛ امّا خطّة جغرافیـایی نشیمن آنها استراتژیک ترین قلمرو ملّی است. حتّی می توان این خطّه را در شمار یا بخشی از قلمر= 608; های حسّاس جه= 575;ن بحساب آورد. م&#= 1608;قعیّت و توانمندی های استراتژیک[1]، ژئوپليتیک[2] و به ویژه ژئواکونومیª= 5;[3] خوزستان، بستر و زمینة ادعاهای سرزمینی بیگ= 75;نگان به ویژه عراق را نسبت به تمامي یا بخش= 740; از این استان مهیّا کرده است. اندوخته ها و ذخیره های گرانبها= 40; هیدروکربنی این منطقه، ت= 608;انمندی های کلان مقیاس آب شیرین، موقعیّت ممت= 75;ز کرانه ای و استقرار پایانه های اصلی واردات= 40; کشور در کران= 607; های آن، گستر= 577; خاک های مناس= 576; و مفید برای کشت های صنعتی، جمعیّت مناس= 76; و پراکنش جغرافیایی ب= 07; نسبت متعادل آن، هم مرز بودن با سه کشور عربی حوزة خلیج فارس، شبکه ه= 575;ی خوب و بهینة ارتباطی هوایی، زمینی، ریلی = 608; لوله ای در مقیاس ملّی، کوتاه تر بود= 606; فاصلة کرانه هایش تا تهرا= 606; نسبت به دیگر       استان های ساحلی شمال خلیج فارس و هموار بودن، خوزستان را ب= 607; کامل ترین و استراتژیک ترین استان ایران تبدیل کرده است (کری&#= 1605;ی پور1381).

این چشم انداز ویژة خوزستا= 06; در مقیاس ملّ= 740; و حتّی در منطقة خلیج فارس انگیزة طمع عراق برا= 740; تجزیة خوزستان و سیاست الحاق= 10; اش بوده است. دولت های عرا= 602; همواره برای حلّ تنگنای د= 587;ترسی نامناسب دریایی به دو بال خاوری و جنوب خاوری خود یعنی خوزستان و کویت فشار وارد کرده اند؛ چنان که در سدة بیستم میلادی، چند بار در صدد تجزیة این استان از ایران برآمد= 07; اند. طرح تجزیة خوزستان در زمان شیخ خزعل، طرح تجزیة خوزستان در سال 1338، طرح تجزیة خوزست= 75;ن در سال 1343 و سرانجام طرح تجزیة خوزستان در جریان جنگ تحمیلی عراق علیه ایران (ولدانی 1371، ص 87) م= هم ترین این طرح ها بوده اند.

بیشت= ر دولت های عرب به ویژه عراق (از 2000 - 1960)، ناسیونالیس= 8; های قوم گرا، روزنامه نگاران، نویسندگان و حتّی برخی از حقوقدانان عرب، عرب زبا= 606; بودن بخشی از جمعیّت خوزستان را مبنایی بر ادّعای تجزی= 77; این استان از ایران دانست= 07; اند؛ چنان که مدّعی اند چو= 606; اکثر جمعیّت خوزستان عرب اند، بنابراین، این جلگة زرخیز باید ب= 607; یک کشور عربی بپیوندد. به گمان آنان خوزستان و فلسطین سرنوشت مشابهی دارن= 83;، زیرا عرب های این دو منطقه زیر استعمار زندگی می کنن= 583; و سرزمین هایشان بدون هیچ گونه حقّ &#= 1602;انونی، اشغال شده است. با این تفاوت که      صهیونیست ها، فلسطین و ایرانیان، عربستان (خوزستان) را اشغال کرده اند (رمضاني 1972).

نجّا= ر، یکی از نویسندگان عرب که کتابی دربارة تاری= 82; خوزستان نوشته، در مورد اشغال خرّمشهر توسّط نیروهای عراقی می نویسد:« ما اغراق نمی کنیم وقتی می گوییم محمّر= 07; (خرّمشهر) چندین دهه اس= 578; که منتظر        = عراقی هاست= 48; منتظر سربازان صدّام که مانند قهرمانان، م= 81;مّره (خرّمشهر) را برق آسا از بردگی آزاد سازند و چهرة عربی شرافتمندان= 7; آن را به آن بازگردانند. چهره ای که توسّط ایرانیان با نقاب پوشاند= 07; شده است. خون عربی که چهرة محمّره (خرّمشهر) را پاک می کند، برای آن ها (مردم خرّمشه= 585;) دروازة گسترده ای را می گشاید تا وارد تاریخ حقیقی خود یعنی تاریخ عربی شرافتمندان = 7; شوند. پرچم عراق که به وسیلة قهرمانان عراق بر فراز محمّره (خرّمشهر) برافراشته شد، نه فقط تا&#= 1585;یخ را می نویسد، بلکه تأيیدی است بر این که زندگی هنوز ادامه دارد» (نجّار 1980، ص 39).

در همین زمینه، صالح مهدی عماش معاون نخست وزیر و وزیر کشور پیشینه تر عراق می گوید: « عرا = 2; هرگز به طور جدّی در مورد شطّ العرب با ایران اختلا= 01; نداشته است. شطّ العرب جزئی از خاک عراق است. اختلاف در مورد عربستا= 06; (خوزستان) بوده که قسمت= 740; از خاک عراق است و در دورة قیومیّت خارجی ایران ضمیمه شده و برخلاف خواس= 78; مردم عراق، اهواز نامید= 07; می شود» (ولدا&#= 1606;ی 1371، ص 98).

صدّا= م حسین در اردیبهشت ما= 07; سال 1359 به هنگا = 5; سخنرانی در گردهمایی شاعران ملّی عراق می گوید:&l= aquo; هیچ وقت رسال= 578; خود و مفهوم آن را از یاد نبرده ایم... ما فریاد زنان عربی را که در عربستان (خوزستان) به س&= #1585; می برند، از یاد نخواهیم برد.» (ولدانی 1371، ص 100).

نه تنها بدنة اصلي ژورناليست ه= 75; و روشنفكران = 593;رب، بلكه بيشتر دولت هاي عرب= 610; و حتّي دوستا= 606; ايران چون سوريه، ليبي = 608; لبنان نيز بارها ادّعا= 07;ا و خواست عراق را تأييد كرد= 607; اند.

گمان من بر آن است كه هنگامی که اعراب از تنگ= 606;ای فلسطین آسود= 07; شوند، ایران را با همین بهانه و نیز مسئله جزایر سه گانه در کانون دشمنی = 605;تمرکز خود قرار می دهند (کریمی پور 1368، ص 29).

روش شناسی پژوهش

بن&= #1575; به سرشت پژوهش، متدولوژی آن کتابخانه ای = 576;وده است. در این راستا طیف گسترده ای از منابع شامل ت= 575;ریخی، جمعیّتی، فرهنگی و اجتماعی مور= 83; استفاده قرا= 85; گرفته است. از آن جا که محتوای پژوه= 88; نوعی بررسی استراتژیک منطـــقه ای است، ناچار داده ها از همین منظر مورد تجزیه و تحلیل عینی قرار گرفته و در نهایت نیز پس از شناخت نسبی موضوع مورد مطالعه= 48; آینده نگری مدّ نظر قرار داده شده است. یادآوری این نکته ضروری است که این مقاله بخشی ا= 586; یک طرح جامع مرزی است که در سال 1380 در کرانه های شمالی خلیج فارس که منطبق بر سه استان خوزستان، بوشهر و هرمز= 711;ان است، انجام شده و نویسند= 607; مجری این طرح بوده است.

موقعیّت = 08; پراکنش جغرافیایی جمعیّت عرب خوزستان=

بر اساس نتایج نهايی سرشماری عمومی نفوس و مسکن آبان ما= 607; 1375، جمعیّت استان خوزستان 772,746,3 نفر بوده است که از این تعداد 64% در سکونتگاه ها= 40; شهری و 35% در سکونتگاه ها= 40; روستایی و 1% کوچرو بوده ا= 606;د (آمارنامة خوزستان 1377). تعداد عرب ها در سال 1378 در نواحی روستایی 429197 نف= 85; برآورد شده ک= 607; حدود 8/37% کلّ جمعیّت روستایی استان را در بر می گرفت (طرح جامع تقسیمات کشوری، ص 158). اگ= 85; همین درصد در مورد جمعیّت شهری نیز درس= 578; باشد، جمعیّ= 78; تخمینی عرب های این استا= 606; 5/1 میلیون نفر بوده است.

بیشت= رین فشردگی عرب ه= 575; بین شانزده شهرستان تشک= 40;ل دهندة استان خوزستان (سال 13= 77) در پنج شهرست= 575;ن مرزی دشت آزادگان، خرّمشهر، آبادان، شاد= 11;ان و ماهشهر بوده، به گون= 607; ای که جمعیّت عرب ها در شادگان و دشت آزادگان 98 و 2/97 در صد برآورد &#= 1588;ده است(کریمی پور، 1380).

با وجود این که اندرکنش فضایی و نوسازی فرهن= 11;ی، ساختار اجتماعی و پیامد های آن= 548; پراکنش جغرا= 01;یایی ایل ه= 5; و طایفه های عرب را در خوز&#= 1587;تان طّی دهه های اخیر تحت تأثیر قرار داده است، امّا هنوز بنیاد ساختا= 85; و فضاهای جغر= 575;فیایی آن پراکنش پا= 576;رجاست: چونان ایل ها و طایفه های بنی طُرُف، بنی حروان، بنی نعیم، خضرج، بنی صالح و حنانه در دشت آزادگان، بن= 40; کعب و آل محیسن شامل آ= 604; مطور، آل هلالات، آل منیعات، حنافره، عسا= 05;ره و آل بوغبیش که در خرّمشه= 585; مستقرّاند ( کریمی پور، همان، ص 43).

عوامل واگرایی و همگرایی

یکپا= رچگی ملّی بیشتر دولت- ملّت ها همواره متأث= 17;ر از دو نیروی مخالف جانب مرکز یا همگر= 575; و نیروی گریز از مرکز یا واگراست. « از دیدگاه جغرا= 01;یای سیاسی سه عام= 604; مهّم یکپارچگی در یک دولت عبارتند از:1- پیوستگی فرهنگی آنها 2- میزان تاثیر پذیری آن دول= 578; از ناحیه گرا= 740;ی سیاسی 3- وجود یا عدم وجود علل وجودی و هویّت ملّی مشخّصی که مورد قبول کّلّیة شهروندان با= 88;د» (درایسدل، آلاسدایر و بلیک، جرالداچ 1370، ص198). از سوی دیگر پیوستگی فرهنگی و حتّ= 740; ناحیه گرایی سیاسی ملّت ه= 575; متأثّر از هف= 578; شاخص است: زبا&#= 1606;، مذهب، نژاد و قومیّت، توس= 93;ة متوازن یا نامتوازن منطقه ای، میزان مشارک= 78; گروه های جمعیّتی در مدیریّت سیاسی منطــ= 00;قه ای و ملّی، ساختـــار اجتماعی قوم= 40; و میزان پشتیبانی بی= 06; المللی از نیروی واگرا (کریمی پور 1380، = 89; 44).

علاو= ه بر این شاخص ها که بنیاد و بستر نیروی و= 575;گرایی یا همگرایی ر= 575; می سازند، عوامل دیگری نیز        =     دست اندرکا= 85; توان سازی برای این نیروها هستن= 83;. میزان تأثیر پذیری گروه های قومی از سیاست های دولت مرکزی، وسعت، شکل سرزمینی دولت، میزان پرت بودن و در حاشیه بودن قلمرو و استقرار گرو= 07; های قومی و موقعیّت داخلی یا مرز= 740; محلّ استقرا= 85; گروه های جمعیّتی در شمار عواملی هستند که بر انرژی نیروی گریز از مرکز و جانب مرکز تأثیر گذارن= 83;.

شاخ= 589; های واگرایی = 608; عرب های خوزستان

بر اساس هفت شاخ= 589; اصلی مؤثر در واگرایی و همگرایی و نی= 586; معیارهای فرعی، عرب ها= 740; خوزستان بای= 83; واگراترین قوم های مستق= 585; در ایران باش= 606;د. در واقع برآیند کلّی این شاخص ها حاکی از آن است که عرب های خوزستان = 608; ترکمن ها می بایست واگراترین و مرکزگریزتر®= 0;ن قوم ها نسبت ب&#= 1607; هستة اصلی تشکیل دهنده دولت د= 585; ایران باشند. بررسی بردار= 40; و برآیندی چن= 583; شاخص مهّم فرهنگی- اجتماعی شام= 04; شاخص های زبانی، مذهب= 40;، نژاد و قومیّ= 578; یا خاستگاه تاریخی، میزان مشارک= 78; در مدیریّت سیاسی ملّی، ساختار اجتماعی و موقعیّت استقرار عرب های خوزستان می تواند محک مناسبی برای نتیجه گیری م= 584;کور باشد.

زبا= 606;، واگرایی و عر= 576; های خوزستان

امرو= زه زبان به عنوا= 606; مهم ترین شاخ= 589; همگرایی معر= 01;ی شده و اصولاً ملّت ها بر اساس زبان تعریف می شون= 583; (آلاسدایر و همكاران، 1370 ص 198) كه دلیل آن ساده است:« زبان ابزار اصلی ایجاد پیوند بین فرهنگ های بش= 585;ی بوده و به افراد یک گرو= 607; توان برقرار= 40; آزادانة ارتباط با یکدیگر را می دهد. زبان در عین حال بین اعضای گروه های زبانی که نمی توانند ب= 575; هم گفتگو کنند، یک نوع &#= 1605;انع و رادع محسوب می شود.» در واقع «زبان همچون یک مان= 593; یا صافی از تداخل متقاب= 04; فضایی دو ناح= 740;ه جلوگیری می کند»(هاگت، ص9). زبان عرب ها در جهت واگرایی نسب= 78; به اکثریّت تشکیل دهندة حکومت عمل می کند.

از سوی دیگر بر اساس اطّلاعات سرشماری نفو= 87; و مسکن سال 1365، از کلّ جمعیّ= 578; ساکن نقاط شهری و روستایی خوزستــان، به ترتیب 2/51% و 66/29% فارسی صحبت &#= 1605;ي کنند. این درصد در مقایسه با مقیاس های مل= 617;ی که در مورد سکونتگاه ها= 40; شهری و روستایی به ت= 585;تیب 9/90% و 1/73% است، فاصلة شگفت انگیزی دارد (سرشماری نفو= 587; و مسکن 1365).

در سرشماری1375، اطّلاعات در مورد میزان آشنایی جمعیّت با زبان فارسی دیده نمی شود= 548; امّا به دلیل گوناگون از جمله افزایش تعداد افراد با سواد استان، مهاجرت گستردة عرب های خوزستان = 576;ه سایر نقاط کشور در طول جنگ و استحال= 607; های ناشی از آن و نیز افزایش نسبت جمعیّت شهرنشین خوز= 87;تان در این سال ها میزان آشنای= 40; مردم عرب با ز&#= 1576;ان فارسی را افزایش داده است؛ امّا به هر حال تفاوت های زبانی همواره به عنوان یک عام= 604; واگرایی نسب= 78; به اکثریّت فارس زبان در منطقة عرب نشین خوزستا= 06; به حیات خود ادامه خواهد داد و بعید است تغییر عمده ای در انرژی گسترش یابندة آن بوجود آید.

حافظة تاریخی، واگرایی و عر= 576; های خوزستان

گرچه تاریخ ورود عرب ها به جنوب کشور به آغاز پادشاه= 40; ساسانیان و حتّی پارت ها می رسد (کسروی 1357)، امّا تـــاریخ ورود قبیـــله ها= 48; عشیـره ها، طایفه ها و تیره های کنونی ساکن خوزستان نه تنها دیرینه نیست، بلکه پدیداری مربوط به سده های اخیر است. بررسی کوتاه زیر گواه این نتیجه گیری است:

1- عشیرة جعاوله که از سادات اند و تیره های بیت &#= 1588;معه، بیت مهنا، بی= 578; سید ابراهیم = 608; بیت خیطان(ال= 607;لالیه) زیر   مجموعه های آن است و هم اکنون بیشــــتر آنها در باخت= 585; رود دز ساکن اند، حدود دو سدة پيش از عماره(مرکز استان میسان مقابل شهر دزفول) به ایران کوچیدند.

2- سادات جزایری که دو سدة پیش از ناحیة جزایر = 576;ین بصره و واسط(به مرکزیت شهر کوت،مقابل استان ایلام) به خوزستان آمدند.

3- عشیرة بزرگ بنی خالد که گویا نسبشان به خالدبن ولید می رسد و تیره های آل عبدالسیاد، العلم، طلیح= 75;ن، اغطفان، صبیح، شیبان= 48; عیاشیه، الزمل، نجاش= 48; ثوابت و فرسیات زیر مجموعه های آ= 606; است، حدّاقل تا سال 1715 و پیش از ورود خاندان صباح بر کویت حکوم= 578; می کردند و در سده های نوزد= 607;م و بیستم میلادی به سو= 740; خوزستان کوچیدند.

4- بنی طُر&= #1615;ف که همانند بن= 740; کعب، آل کثیر و بنی تیمیم در شمار شش قبیلة بزرگ عرب خوزستان اند و به دو خا&= #1606;دان بیت سعید و بین صیاح تقسیم می شوند، واز 26 تیره تشکیل شده اند،در اصل یمنی بوده ان= 583; که از حدود 250 سال پیش شروع به کوچ به خوزستان کردند و به اغلب احتمال در دورة ناصرالدّین شاه در اطراف کرخه جای گرفتند.

5- قبیلة بزرگ کعب و 19 طایفة بزرگ آن، نخستین بار در عهد شاه عبّاس دوّم به ایرا= 606; کوچیدند.<= /p>
6- جایگاه سکون= 78; بقیّة طایفه های کنونی مستقر در خوزستان، شا= 05; و عربستان و عراق و به ویژه یمن بود= 607; است؛ از جمله کنانه که محل= 617; سکونتشان در مکّه و تبارشان یمن= 40; بوده است. بنی لام نیز از شام، مزرعه ا= 586; حجاز، آل بومسلم از بن= 740; ربیعه و قحطانی بوده = 608; از قطر به خوزستان آمد= 07; اند(عزیزی بن= 740; طرف 1372).

مجمو= عه ای از عوامل امنیّتی در چند سدة اخیر چونان درگیــری ها = 608; جنگ های قبیل= 607; ای و درون قبی&#= 1604;ه ای، جنگ های دوره ای ایران- عثمانی، فشا= 85;های پی در پی و سنگین وهّاب= 40; ها، شیوة زندگی کوچرو= 40; و پیوستگی   سرزمین های قبیله ای، مشخّص نبودن مرز بین المللی و کنترل اندک ب= 585; آنها زمینه و بستر مهاجرت = 608; کوچ عشایر عر= 576; از شبه جزیرة عربستان، بی= 06; النهرین و شا= 605; به این خطّه بوده است و قوم های شیعة عرب مهاجر به خوزستان در پ= 740; یافتن پشتیبان پناهگاهی بودند که حکومت های منطقه ای چونان مشعشعیان و دولت های مرکزی از صفویّه تا قاجار به صور= 578; نسبی امنیّت مورد نظر را برای آنها مهيّا می ساخ= 578;ند. مسلّم است که حدّاقل تا 1960 میلادی کنتر= 04; مؤثّری بر تردّدهای مرزی ایران- عراق انجام ن= 605;ی شد. پیوستگی سرزمینی و وابستگی های تودرتوی قوم= 40; و پیوندهای نسبی و سببی عشایر عرب ایران- بین النّهرین و ب= 607; ویژه قانون و اصل هم پیمان= 740;، کوچ ایل ها از عراق به ایرا= 606; را راحت و گاه اجتناب ناپذیر می ساخت.

موقعیّت نسبی و واگرایی عرب های خوزستان

خوزس= تان در شمار چهارده استا= 06; مرزی کشور است. از سوی دیگر، بیشترین فشردگی جمعیّت عرب زبان در بخش جلگه ای مرکز= 740; و غربی استان= 548; هم مرز و حتّی در جدار مرز ایران- عراق مي باشد. این نوع پراکنش جغرافیایی جمعیّت نخست بستر مناسبی را برای اندرکنش همه جانبه مهیّا کرده؛ دوّم، زمینه ساز تسهیل نفوذ دولت های عراق، سازما= 06; ها و حزب های وابسته به آن برای دخالت د= 585; امور داخلی ایران شده؛ و سوّم، موقعیّت مرزی در عین حال موجب دورافتادگیš= 8; پرت بودن و در حاشیه قرار گرفتن بخش عمده ای از عشـیره های عرب نسبت به مرکز جغرافیایی کشور و نتایج فرهنگی حاصل از آن شده است. =

در مجموع، موقعیّت مرز= 40; و سرحدّی نشمین عرب ها در خوزستان د= 585; کاهش اندرکن= 88; فضایی آنها ب= 575;     بخ&#= 1588; های مرکزی ایران بی تأثیر نبوده است (کریمی پور 1380، ص 76). در واقع ضعف اند= 585; کنش اقتصادی بخش های روست= 575;یی و شهرستان ها= 740; دشت آزادگان= 48; شوش، شادگان= 48; آبادان و حتّی خرّمشهر با سایر جاهای کشور زمینه ساز نوعی خودکفایی اقتصادی شده است كه اين پديدار در عي= 606; حال باعث ايجاد حسّي نسبت به هويّ= 578; سرزميني استان بوده است. حال چنان&#= 1670;ه «یکپارچگی ب= 07; معنای استقرار کنش متقابل بین مکان ها» (آلاسدایر و همكاران1370، ص 228) تعریف شود، موقعیّت مـــرزی استقـــرار بخش زیادی از عرب های خوزستان می تواند به تضعیف این نی= 585;و کمک کند.

پشتی&= #1576;انی بین المللی<= o:p>

بيشت= ر دولت های عرب به ويژه مصر، سوريه، ليبي= 48; كويتو عراق طیّ چند دهة اخیر از استقلال خوزستان و یا الحاق آن به عراق به تناو= 576; پشتیبانی کر= 83;ه اند. حتّی پیش از استقلال عراق و کشورهای حوز= 77; جنوبی خلیج فارس، امپراتوری بریتانیا نی= 86; به ظاهر پشتیبان این طرح بوده است (لنچافسکی، ص380= ).

تأسی= س "جبهة آزادی بخش اهواز" ی= 75; "جبهه التّحریر" ی= 5; "جبهة آزادی بخش عربستان (خوزستان)" توسّط عراق، پشتیبانی آشکار و روشن دولت ها و یا نمایندگان پارلمان های سوریه، کویت= 48; مصر، لیبی و عراق از طرح         جدا شدن خوزستان از ایران، اختصاص دادن = 588;بکه های ویژة رادیو- تلویزیونی برای تشویق ع= 585;ب های خوزستان به جدایی گزینی و نیز چاپ و پخش صده&#= 1575; کتاب، روزنامه و مجلّه، تشکی= 04; سمینار و اجل= 575;سی در این ارتباط، آموزش های نظامی و برپا= 740;ی جنگ های چریک= 740; در جدار مرزی و انجام عملیات جاسو= 87;ی، خرابکاری در تأسیسات نفت= 40; و شهری و سران&#= 1580;ام تحمیل جنگ تمام عیار به جمهوری اسلا= 05;ی، بخشی از پشتیبانی ها= 40; بین المللی د= 585; راستای تقوی= 78; انرژی واگرایی اعراب خوزستان و طر= 581; تجزیة این استان بوده است (ولدانی 1371).

نرخ مشارکت در مدیریت سیاس= 40; و واگرایی عر= 576; ها

= 593;رب های خوزستان نقش بسیار ضعیفی در مدیریّت سیا= 87;ی در مقیاس ملّ= 740; داشته اند. در واقع در نیم سدة اخیر در چندین کابین= 77; ایران تنها ی= 705; عرب زبان توا= 606;سته است به مقام وزارت برسد.

حتّی در مدیریّت سیاسی منطقه ای نیز نقش عرب ها در رده های بالا کمرنگ و ناچی= 586; بوده است؛ ام= 617;ا در جمهوری اسلامی به ویژه از دهة شصت هجری خور= 588;یدی عرب های خوزستان مسئولیّت ها= 40; مناسبی را در رده های نظام= 740; به ویژه در سپاه پاسداران دا= 88;ته اند.

البت= ّه نقش ناچیز عر= 576; ها در مدیریّ= 578; سیاسی ملّی ت= 575; حدودی تحت تأثیر ضعف آموزش های مناسب، تنگن= 75;های مرتبط با آمیختگی با زبان ملّی، ضعف فرهنگ آکادمیک سیاسی و اصولاً رغبت اندک به شرکت در فعّالیّت ها و مدیریّت های سیاسی بوده، امّا د= 585; عین حال ساختار نامن= 75;سب سیاسی- اداری کشور مانع بزرگی در این ارتباط بوده است.ساختار و سنّت قبیله ا= 740; و واگرایی عر= 576; های خوزستان ساختار اجتماعی حاک= 05; بر جمعیّت عر= 576; های خوزستان= 48; ایلی و قبیله ای است. با وجود دگرگون= 40; های قابل توجّه در چند دهة اخیر، هنوز شیخ قبیله، طایف= 07; و تیره، نقش به نسبت محور= 740; در بسیاری از امور زندگی عرب های خوزس= 578;ان به عهده دارند. وابستگی افراد و عضوه= 575; به طایفه و تیره، احساس غیرت و تعصّب و مسئولیّت نسبت به سایر عضوها، شناخ= 78; شجرة طایفه ا= 740; و اطاعت پذیر= 740; نسبت به دستورهای شیخ، اساس چنین سیستمی است.

در چنین نظام حقوقی ویژه، عضو از کودکی آموزش می بین= 583; تا با دقّت آن را فراگرفته = 608; بکار بندد. بدیهی است که این نظام ویژه، وابستگی های = 605;لّی را به سود وابستگی های قبیله ای تضعیف می کند و گاه حتی آن را زیر نفوذ خود قرار می دهد. در چنین نظامی حتّی نیازها و انگیزه های شخصی نیز تحت الشّعاع نیازهای طایفه بوده و اغلب حتّی نو= 593; ازدواج و مراسم وفات نیز در اختیا= 585; قبیله است.

باید دانست كه تداوم در استمرار دول= 78;- قبیله یا حاکم- قبیله به موازات سیستم دولت- ملّت موجبات تعارض و اصطکاک این دو سیستم را فراهم آورده است. این تعارض به صور= 578; روزمرّه در شهرستان های دشت آزادگان= 48; شادگان، و حت= 617;ی اهواز، آبادان و خرّمشهر قاب= 04; مشاهده است. چ&#= 1606;ین تعارضی سیست= 05; امنیّتی (نیروی انتظامی، دا= 83;گاه و اطّلاعات) و عرصة کسب و کار را نیز به صورت مستمر تحت تأثیر قرار داده اس= 578; (کریمی پور 1379، = 89; 72).

چونا= ن رویکرد دوباره گسترده و فراگیر عرب ه= 575;ی خوزستان به آیین فصل پس از انقلاب که با بازگشت      شیخ ها همرا= 607; بوده است، گرچه این فرآیند تا حدود زیادی تحت تأثیر بوروکراسی حاکم، رشوه خواری، طولانی شدن ک= 575;ر دادرسی ها و هزینه بر بود= 606; آن ها است، ولي در عین حال نمادی از واگرایی فرهنگی مردم نیز بشمار می رود.

شکّی نیست که قوم های عرب خوزستان، بنیاد های زب= 575;نی و فرهنگی توانمند خود را در آینده نگهداری خواهند کرد و هیچ نشانة روشنی مبنی ب= 585; فاصله گرفتن آنها از زبان و فرهنگشان بچشم نمی خورد.

&= #1593;رب های خوزستان: واگرایی یا همگرایی

شاخص های شناخته شده برای تقویت توان واگرایی تقریباً همگ= 40; دست به دست هم داده اند تا عرب های خوزستان را ب= 607; قوم واگرا و مرکز گریز و حتّی مرکز ستیز از نظر کارکردهای سیاسی تبدیل = 606;مایند. عوامل زبانی= 48; نژادی و قومی، ساختار قبیل= 07; ای، خاستگاه = 608; حافظة تاریخی، استقرار مرزی، پشتیبانی هم= 07; جانبة دولت های عربی و به ویژه عراق، ن= 602;ش و نفوذ کمرنگ قدرت و مدیریّت سیاسی ملّی و منطقه ای بستری مناسب برای بیشتر شدن واگرایی = 607;ای قومی را مهیّ= 575; ساخته است. امّا با وجود همة این شرایط، عرب های خوزستان نه تنها تا کنون نشانه های بزرگ و بارزی از واگرایی سیاسی نسبت ب= 607; هستة اصلی تشکیل دهندة کشور آشکار نساخته اند، بلکه به رغم شكّ و تردید های دولت ها و       گروه هایی ا= 586; ایرانیان فارسی زبان، نسبت به عملکرد آنان پس از ترک زبان های آذر= 740; در کنار کردهای شیعه مذهب، کارکر= 83; مثبت و جدّی در قبال بحرا= 606; های ملّی از خود بروز داد= 607; اند.

در واقع جنگ طولانی اخیر که با شعار حمایت از اعر= 575;ب خوزستان یا ب= 607; گمان دولت عراق عربستا= 06; آغاز و تداوم یافت= 548; مناسب ترین فرصت را برای آشکار سازی حدّاکثر تمایلات واگرایانه د= 85; اختیار اعرا= 76; خوزستان گذاشت؛ مضاف بر این که مقدّمة تبلیغاتی چنین جنگی، بيست سال پیش &#= 1575;ز 1980 و در سال 1960 با روی کار آمدن قاسم آغاز شد= 607; بود. گراهام فولر کارشنا= 87; C.I.A که به گمان خود بیست سال به مطالعة ایران پرداخته است= 63; در کتاب ارزشمندش به نام قبلة عال= 605; می نویسد: « علیرغم برخی تردیدهای ایرانیان نس= 76;ت به وفاداری جمعیّت عرب، اعراب ایران= 40; ساکن خوزستا= 06; در دوران اشغال بخشی ا= 586; خوزستان توس= 17;ط عراق، باعرا= 02; همکاری نکردند. بنظر می رسد که عنصر اقلیّت عرب احتمالا= 11; دیگر ابزار م= 607;مّی در رابطة میا= 606; دو کشور نخواهد بود. به تعبیری می توان این وضعیّت را برای ایران دلگرم کننده توصیف کرد، زیرا گویای آ= 606; است که دست کم بعضی مسائل تاریخی مربو= 91; به قلمروهای بستة قومی در نتیجة همانن= 83; سازی اقلیّت مورد نظر عمل= 575;ً در شر = 1; حل شدن است» (فولر 1373، ص 48).
امّا برخلاف نظر فولر، موضع گیری عرب های خوزستان در جریان جنگ تحمیلی، پدیداری نو نیست و به موضع آن ها نسبت به جمهوری اسلامی برنم= 40; گردد؛ بلکه همگرایی سیاسی- امنیّتی عرب های خوزستان نسبت به هستة اصلی تشکیل دولت و آرمان های آن، موضع= 740; دراز مدت و تاریخی است.

همچن= ین در مطالعه ای کلّی و تخصّص= 740; پیرامون جغرافیای سیاسی ایران= 48; عرب های خوزستان در شمار آن گروه نیروهای مرک= 86; گریز بشمار آمده اند که به دلیل تجان= 587; مذهبی و تاریخی و گست= 585;ش زبانه های بخ= 588; مرکزی ایران در آن، از این نظر نقش تاریخی پر قدرتی در اتّصال به هستة مرکزی داشته اند(حافظ نیا 1381، ص 172).

تأسی= س و تداوم موجودیّت حکومت شیعی مشعشعه با مر= 705;زیّت هویزه، 92 سال پیش از تکوین صفویّه که در واقع بازتاب= 40; از خواست ها و تقاضاهای ای= 04; ها و طایفه های خوزستان برای رودررویی با ستم های جانش= 740;نان تیمور و پاسداری از آرمان های مذهبی خود در برابر دولت حنفی مذهب عثمانی بشما= 85; می رفت و نیز شرکت طایفه های عرب به ویژه قبیلة بزرگ بنی طرف در واقعه جها= 583; علیه بریتان= 40;ای کبیر و شهادت 600 تن از این قبیله در این نبرد، به رغم مخالفت خزعل البوکاسب با این موضع گیر= 740;، نمونه هایی ا= 586; این موضع گیر= 740; تاریخی اند. علاوه بر این موضع گیری ها= 740; متعدّد در برابر عراق پیش و پس از انقلاب و در جریان جنگ تحمیلی نمون= 07; های بارزی از همگرایی سیا= 87;ی این قوم اند.

     ای&= #1606; همگرایی مناسب سیاسی با هستة سیاس= 740; ملّی و آرمان های آن در حالی است که برآیند کلّی عوامل در جهت واگرایی سمت = 608; سو دارند. بررسی و تحلی= 604; راز و رمز این پدیدار و دستیابی به پاسخی منطقی برای این پرس= 588; که چرا به رغم عوامل متعدّ= 83; سازندة واگر= 75;یی عرب های خوزستان حدّاقل به اعتبار سیاس= 40;- امنیّتی، قومی واگرا محسوب نمی شوند از دو دی&#= 1583;گاه جالب توجّه است:

1- آیا عامل و شاخص های شناخته شدة واگرایی به درستی شناخته نشده اند و بار ارزشی هرکدا= 05; تعریف نشده است؟!

2- آيا شاید عامل یا عوامل قوی تر= 740; در فرآیند هم= 711;رایی و واگرایی دخیل باشند ک= 607; قادر به پوشا= 606;دن و کاهش اثر عوامل سازند= 77; واگرایی باشند.

اید= ;ئولوژی: همگرایی و واگرایی

بررس= ی زیر در صدد فراهم ساختن پاسخی مناسب برای این پرس= 588; است:

در واقع همان عنصری ک= 607; موضع تاریخی آذری های ایر= 575;نی را به رغم نسبت بسیار بالاتر جمعیّتی، مو= 02;عیّت استراتژیک استقراری، زبان و فرهنگ &#= 1594;نی و پربار و توانمندی ها= 40; ممتاز اقتصادی در ر= 575;ستای مواضع کلّی تاریخی ملّت ایران قرار د= 575;ده است. در همگرا کردن عرب زبا= 606; های خوزستان باهستة اصلی تشکیل دهندة دولت و آرمان هایش مؤثر بوده است. مذهب و ایدئولوژی مشترک گرچه تنها یک عامل و عنصر از عوامل همگرایی یا واگرایی شناخته شده اند، نقش قوی تری از سایر عوامل فرهنگ= 40;- اجتماعی در ایران دارند (کامران و کریمی پور 1381).=

شکّی نی= 87;ت که «در عمل، نظام های اعتقادی از موانع زبانی عبور می کنند&ra= quo; (هاگت، ص 18). در واقع مذهب مشترک در عین حال که قوی ترین عنصر را برای یکپارچ= 07; سازی ملّت ها در اختیار دولت های همگن قرا= 585; می دهد،   می تواند به هما= 606; نسبت برای دولت های ناهمگن مذهب= 40; خطرناک باشد= 63; زیرا معمولاً اعتقاد مذهبی است که در ایجاد اختلافات فرهنگی نقش اصلی را بازی می کند. «لبنا&#= 1606;، هند و ایران نمونه های کلاسیک در ای= 606; زمینه ها هستند. لبنان= 740; ها که به نحو ممتازی از نق= 591;ه نظر زبانی، تاریخی و فرهنگی همگن اند، به دلیل ناهمگنی ناش= 40; از وجود هفده فرقة مذهبی د= 585; طول تاریخ موجودیّتشا = 6; همواره محیط سیاسی ناامن= 40; را تجربه کرد= 607; اند». هند نیز به رغم میراث فرهنگی مشترک، ظرفیّت عظیم= 40; برای تکوین و استمرار برخوردهای مذهبی دارد. این در حالی است که ایران با وجود آن که ناهمگن ترین کشور خاورمیانه ا= 86; نقطه نظر زبانی است و از این نظر در شمار ده کشور متنوّع جهان می باشد(کریم= 740; پور 1377) دارای محیط سیاسی نسبتاً امنی است و این امنیّت نسبی را مرهون همگنی مذهبی است.

باید در نظر داشت که بر اساس همین کارکرد ایدئولوژی و نقشی که در یکپارچگی دارد، بیشتر دولت ها برای استحکام پیوند های درونی به ایدئولوژی متوسّل می شوند. یادآور= 740; این نکته لاز= 605; است که اصولا= 611; اساس تکوین دولت- ملّت که از عهد نامة وستفالی در سال 1648 آغاز شدš= 8; قبل از هويّت ديني مشترك براي قلمروهاي امير نشين پس از جنگ هاي سي سالة مذهبي د= 585; اروپاست. در واقع عهدنام= 77; این جمله خلاصه می شود:&l= aquo; هر که را دین است، آیین آن او» (پالمر 1357، = 89; 172). این بدان معنی است که تعریف کشور ی= 575; دولت- ملّت بر&#= 1575;ساس دین و مذهب است و نه زبان.<= o:p>

خوزستان: همگن ترین استان ایران (مذهبی)

خوزس= تان و ایلام تا سال 1378 با 99/99 درصد جمعیّت شیعی مذهب، همگن ترین استان های ایران اند. این همگنی ممتاز مذهبی در استانی با شش قوم متفاوت١ از چنان قدرتی برخوردار بوده كه توانسته است = 593;وامل واگرایی را ت= 575; حدود زیادی تحت الشّعاع = 582;ود قرار دهد. همگنی مذهبی در خوزستان ب= 607; عنوان منطقه ای حاشیه ای و مرزی به حدّی است که این اس&#= 1578;ان از این نظر، حتّی استان هایی مانند یزد، اصفهان= 48; کرمان، فارس= 48; قم، زنجان، همدان، مرکز= 40; و تهران که در تورفتگی فلا= 78; مرکزی ایران قرار دارند و به عنوان هست= 577; مذهب شیعه در ایران نامید= 07; می شوند را پشت سر گذاشت= 607; است(کامران، کریمی پور 1381).

در چشم اندازی کلّی بحران های ناحیه ای ایران طّی نی= 605; سدة اخیر در ارتباط مستقیم با تداوم و طول مدّت بحران د= 585; ناحیه هایی ب= 575; اکثریّت جمع= 40;ّت سنّی مشاهده می شود. برعکس، بین تداوم و طول مدّت بحران و ناحیه های با اکثریّت شیع= 40;، رابطة معکوس دیده می شود؛ چنان که برعک= 587; بحران های نواحی بلوچستان، کردستان و نی= 605;ة جنوبی آذربایجان غربی که به هنگام ضعف حکومت مرکزی گسترده و طولانی بوده= 48; بحران های سی= 575;سی- امنيّتي ناش= 40; از واگرایی د= 585; استان های خو= 586;ستان، کرمانشاه، فارس و مازندران به مراتب محدود= 78;ر و به اعتبار زمانی کوتاه تر بوده است (ک&= #1585;یمی پور1371).

&= #1583;یگر زمینه های همگرایی

علاو= ه بر همگنی عرب های خوزستان با اکثریّت ت= 588;کیل دهندة هستة دولت، سه عام= 604; دیگر در تقوی= 578; همگرایی آنه= 75; با هستة سیاس= 740; دولت ایران و یا واگرایی ا= 586; عراق موثر بوده اند؛ نخست آن که «در نیم سدة اخیر حجم و دامنة سرمای= 07; گذاری های مس= 578;قیم دولت ایران د= 585; این استان بی= 588; از هر استان دیگری بوده است. این پدیده زمینة وابستگی همه جانبة جمعیّ= 78; به دولت شده است» (کریمی پور 1376). از سوی دیگر، اقتصا= 83; متّکی به نفت در استان، ضم= 606; تکمیل نقش دولت و وابستگی های ناشی از آن، زمینة مهاجر= 78; مستمر بیشتر گروه های قوم= 740; ایرانی به ای= 606; استان شده است. این پدیدار ضمن این که زمینة در هم آمیختگ= 740; گروه های قوم= 740; را مهیّا ساخته، در تکوین پرولت= 75;ریای نفتی نیز بی تأثیر نبوده است. همچنین شهرگرایی ناشی از این مکانیزم در کاهش وابستگ= 40; های قبیله ای تأثیر عمده ا= 740; به جای نهاده= 548; به نحوی که امروزه از برخی طایفه های عرب خوزس= 578;ان تنها نامی باقی مانده است (کریمی پور1380).

امّا مهم ترین عاملی که در کاهش قدرت واگرایی عرب های خوزستان مؤثر است، در اقلیّت بودن این گروه قوم= 740; نسبت به سایر گروه های قوم= 740; مستقر در استان است(کریمی پو= 585; 1379).

جنگ طولانی ایرا= 06;- عراق و نتایج ناشی از آن و ب&= #1607; ویژه عملکرد منفی مهاجری= 06; عراقی که پس از هجوم نظام= 740; آمریکا به خوزستان کشیده شدند، در گسترش بدبینی مردم نسبت به دولت- ملّت عراق به &#= 1588;دّت مؤثّر بوده است١ (کریمی پور1376).

&= #1606;تیجه

به رغم عوامل متعدّدی که د= 585; تقویت توان واگرایی اعراب خوزستان نسب= 78; به هستة مرکز= 740; دولت- ملّت مؤثّرند، جه= 78; گیری کلّی آنها تا آیند= 577; قابل دید، بر راستای همگرایی با آرمان های کش= 608;ر استوار است.شیعه بود= 606; اعراب خوزستان ضمن = 570;ن که نقش محوری در همگرایی این استان نسبت به هستة ملّی داشته است، اثری کاهنده بر عوامل واگرا= 40;ی به جای می گذارد؛ جهان بینی اعتقاد= 40;، عرب های خوزستان و سایر ایرانیان را در یک راستا قرار داده است. علاوه بر این، عامل بن= 740;ادی در اقلیّت بودن عرب ها در خوزستان نسبت به سایر گروه های قومی، زوال تدریجی و محتوم ساختا= 85; قبیله ای، افزایش روند تدریجی و مستمر اندرک= 06;ش اقتصادی و فرهنگی عرب ه= 575; با سایر استا= 606; ها، چیرگی هم= 607; جانبه و فزایندة دول= 78; در این استان و پیوند های ژر= 601; و پایه ای بدنة جامعة شهری خوزستا= 06; جلگه ای با اقتصاد نفتی= 48; در کاهش نشان= 607; های واگرایی = 608; تقویت نسبت ب= 607; دولت مرکزی مؤثّرند.

با وجود این استحالة کام= 04; زبانی- فرهنگ= 740; عرب های خوزستان، با توجّه به غنا= 740; فرهنگی آنان= 48; تا دهه ها و حتی سده های آینده بعید و در عین حال غیر منطقی است. بنظر می رسد كه پشتیبانی دولت- ملّت های عر= 576; برای تقویت واگرایی این گروه قومی در صورت پایان تنگنای فلسطین افزایش یابد. همچنین بنظر می رسد عرب های این خطه، به هنگام آغا= 586; سستی وفتور دولت مرکزی چونان گذشته= 48; فرصت را برای طرح تقاضاها= 40; خود در چارچو= 576; ایران متحد ا= 586; دست نخواهند داد.

منابع و مآخذ:

1- پالمر، رابرت روزول(1357)، تاریخ جهان نو، ابوالقا= 87;م طاهری، امیرکبیر، تهران، جلد اول، ص172.

2- جعفری ولدانی، اصغ= 85;(1371)، کانون های بحران در خلی= 580; فارس، کیهان= 48; تهران، ص 17.<= /p>
3- حافظ نیا، محمد رضا (1381)، جغرافیای سیاسی ایران= 48; سمت، تهران.

4- درایسدل، آلاسدایر و بلیک، جرالد اچ (1370)، جغرافی= 75;ی سیاسی خاور میانه و شمال آفریقا، دره میرحیدر، دفتر مطالعا= 78; سیاسی و بین المللی، تهران، ص 198.<= /p>
5- سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1365، مرکز آمار ای= 585;ان.

6- سازمان برنامه و بودجه استان خوزستان(1376)، آمارنامه استان خوزستان 1375، سازمان برنامه و بود= 580;ه خوزستان، اهواز.

7- طرح جامع تقسیمات کشوری(مطالع= 75;ت فرهنگی)(1378)، وز= 75;رت کشور، ادارة کل تقسیمات کشوری، نهرا= 06;،ص 180.

8- عزیزی بنی طرف، یوسف(1372)، قبایل و عشای= 585; عرب خوزستان= 48; ناشر مولف، تهران.

9- فولر، گراها= 05;‌ (1373)، قبله عالم (ژئوپلتیک ایران)، عباس مخبر، نشر مرکز، تهران= 48; ص 48.

10- کامران، حسن = 608; کریمی پور، یدالله (1381)، مقدمه ای بر علت وجودی ایران جدید، فصلنامه مدرس، دوره ششم، شماره د= 608;م، تابستان.<= /p>
11- کریمی پور، یدالله (1380)، طر= 81; مطالعات مرز= 40; استان های ساحلی شمال خلیج فارس، ادارة کل امور مرزی، جلدها= 40; چهارم (چشم اندازهای اق= 78;صادی) و پنجم (راهبردها)، تهران.

12- کریمی پور، یدالله (1380)، طر= 81; جامع مطالعا= 78; مرزی، کتاب دوم: چشم انداز های فرهنگی- اجتماعی، ادارة کل امو= 585; مرزی، تهران= 48; ص 42.

13- کریمی پور، یدالله (1379)، طر= 81; جامع تقسـیمات کش= 08;ری (مطالعات سیاسی امنیتی)، ادارة کل تقسیمات کشوری، وزار= 78; کشور، تهران.

14- کریمی پور، یدالله (1377)، جغرافیای سیاسی ایران= 48; جزوه ی درسی برای مقطع کارشناسی، کرج، ص 11.

15- کریمی پور، یدالله (1371)، بررسی و تحلی= 604; نواحی بحران= 40; سیستان و بلوچستان، پایان نامه برای دریافت مدرک دکتری جغرافیای سیاسی، تهران، دانش= 11;اه تربیت مدرس، 137= 1.

16- کریمی پور، یدالله (1376)، رو= 88; شناخت مناطق استراتژیک کشور، پروژه تحقیقاتی مرکز تحقیقا= 78; استراتژیک.=

17- کریمی پور، یدالله (1379)، طر= 81; مطالعات جام= 93; مرزی استان های ساحلی شمال خلیج فارس، اداره = 740; کل امور مرزی وزارت کشور، تهران، جلد نخست.

18- کریمی پور، یدالله (1375)، درآمدی بر جغرافیای کش= 08;رهای مسلمان، جزو= 77; درسی برای مقطع کارشناسی، کرج، ص 29.

19- کسروی تبریزی، احم= 83; (1357)، شهریاران گمنام، امیر= 05;بیر، تهران.

20- لنچافسکی، جرج، سی سال رقابت غرب و شوروی در ایر= 575;ن48-1918، حورا یاوری، ابن سینا، تهران، صص380-379.

ع&#= 1585;ب های خوزستان: واگرایی و همگرایی

&#= 1670;کیده

روش شناسی پژوهش

شاخ= 589; های واگرایی = 608; عرب های خوزستان

زبا= 606;، واگرایی و عر= 576; های خوزستان

حافظة تاریخی، واگرایی و عر= 576; های خوزستان

موقعیّت نسبی و واگرایی عرب های خوزستان

پشتی&= #1576;انی بین المللی<= o:p>

نرخ مشارکت در مدیریت سیاس= 40; و واگرایی عر= 576; ها

&= #1593;رب های خوزستان: واگرایی یا همگرایی

اید= ;ئولوژی: همگرایی و واگرایی

&= #1583;یگر زمینه های همگرایی

&= #1606;تیجه

منابع و مآخذ:

نرخ مشارکت در مدیریت سیاس= 40; و واگرایی عر= 576; ها